تماشای ستارگان آسان است: فقط باید شب هنگام به بالا نگاه کنید! اما شروع این کار برای برخی افراد ممکن است دلهره‌آور باشد. بنابراین در این‌جا نکاتی را مرور می‌کنیم که برای گذراندن نخستین شب زیر آسمان پرستاره به شما کمک خواهد کرد.
این تصور اشتباه در میان خیلی‌ها وجود دارد که اگر می‌خواهید به دنیای رصد ستارگان شوید و هر چیزی را در آسمان شب ببینید، باید برای خرید تجهیزات پیشرفته مانند تلسکوپ‌های «گو-تو» (Go-To) و دوربین‌های CCD پول خرج کنید.
اما اگر بخواهید با نجوم بسیار ابتدایی آغاز کنید و نخواهید چیزی بخرید چطور؟ فقط با بیرون رفتن و نگاه کردن به بالا چه چیزی را می‌توانید ببینید؟ در این‌جا، ما ۱۰ گام آسان را برای تماشای آسمان شب و لذت بردن از آن بیان می‌کنیم.
۱. برای شروع صبر نکنید!
حتی پیش از اینکه به آسمان نگاه کنید، در آینه به خودتان نگاه کنید. آیا لباس مناسب پوشیده‌اید؟ برای رصد آسمان حداقل یک ساعت بیرون خواهید بود، البته چه بهتر که بی‌تر هم باشد بنابراین اگر می‌دانید که هوا سرد خواهد شد، باید با یک ژاکت گرم، جوراب ضخیم، دستکش، شال گردن و کلاه همراه شوید. در تابستان هم لباس کافی بردارید و به امید اینکه هوا خوب است نباشید. گاهی در شب‌های کویر، سرمای شدیدی را تجربه خواهید کرد.
۲. محل رصد خود را انتخاب کنید
اگر خوش‌شانس باشید، می‌توانید از حیاط پشتی خود یا پشت بام به ستاره‌ها نگاه کنید، اما ممکن است این مکان ایدئال نباشد چون شاید حیاط یا بام شما توسط خانه‌های دیگر، ساختمان‌های بلند و درختان احاطه شده باشد، که همگی میزان دیدن آسمان را برای شما کاهش می‌دهند.
علاوه بر این آلودگی نوری ناشی از چراغ‌های خیابان، فروشگاه‌ها، رستوران‌ها، کارخانه‌ها، چراغ‌های ایمنی و … می‌تواند حتی بیشتر هم باعث کاهش دید شما شود.
اگر در چنین محیطی هستید باید از همه‌ی این‌ها دور شوید. به خارج از شهر و یک نقطه‌ی تاریک در حومه‌ی شهر بروید. اطراف هر شهر، مکان‌های شگفت‌انگیزی برای تماشای ستاره‌ها وجود دارد.
اما حتی می‌توانید فقط در گوشه‌ای از پارک محلی خود قدم بزنید و منظره‌ای که از آسمان شب می‌بینید، تفاوت زیادی با چیزی دارد که از خانه ممکن است.
۳. اجازه دهید چشم شما به تاریکی عادت کند
هنگامی که محل (سایت) رصدی خود را پیدا کردید، باید به چشمان خود فرصت دهید تا به تاریکی عادت کنند. منجمان این فرآیند را «انطباق تاریکی» می‌نامند که حدود نیم ساعت طول می‌کشد.
بعد از اینکه چشمان شما آرام شدند، مردمک‌ها را گشوده‌تر کردند تا سطح نور کاهش یافته را در نظر بگیرند و مواد شیمیایی خاصی را برای افزایش حساسیت آن‌ها منتشر کنند، باور نخواهید کرد که چند ستاره بیشتر از زمانی که تازه وارد منطقه شده بودید، خواهید دید.
در حالی که روند تطبیق چشم را سپری می‌کنید، به نمایشگر گوشی یا دستگاه دیگری نگاه در نکنید چون صفحه نمایش روشن آن، دید در شب شما را خراب می‌کند. اما استفاده از ابزارهای مختلف با نور قرمز و حتی قرمز کردن صفحه نمایش، به حفظ سازگاری شما با تاریکی کمک می‌کند.
۴. زمانی را برای مشاهده‌ی تک ستاره‌ها اختصاص دهید
چشم‌ها که به خوبی با تاریکی تطبیق داده شدند، متوجه خواهید شد که آسمان پر از ستاره است، بسیار بیشتر از آن‌چه که فقط با یک نگاه از یک منطقه‌ی پر از آلودگی نوری دیده می‌شوند.
حتی متوجه خواهید شد که برخی از ستارگان درخشان‌تر از بقیه هستند. هر ستاره در حقیقت یک جرم مشابه خورشید در دوردست‌هاست و همه‌ی آن‌ها در فاصله‌های متفاوتی از ما قرار دارند. بنابراین شاید فکر کنید که یک ستاره‌ی درخشان از یک ستاره‌ی کم‌نور به ما نزدیک‌تر است، درست است؟
خب در حقیقت به این سادگی نیست! مانند لامپ‌ها، برخی از ستاره‌ها درخشان‌تر و قدرتمندتر از بقیه هستند. بنابراین فقط به این دلیل که یک ستاره در آسمان کم‌نور است، به این معنی نیست که قدرت کم‌تری دارد. ممکن است یک ستاره‌ی بسیار درخشان در فاصله‌ی بسیار زیادی از ما قرار داشته باشد و به همین ترتیب، یک ستاره‌ی پرنور در آسمان، ممکن است ستاره‌ی کم‌فروغی باشد که به ما نزدیک است.
علاوه بر درخشندگی، تفاوت‌هایی را در رنگ ستاره‌ها هم خواهید دید. بیشتر ستارگان رنگ سفید یخی دارند، اما پس از تطبیق دادن چشمان خود به سیاهی، متوجه خواهید شد که برخی از آن‌ها بیشتر مایل به آبی هستند در حالی که برخی دیگر زرد، نارنجی یا حتی قرمز هستند.
این رنگ‌های متفاوت به این دلیل است که ستارگان دمای متفاوتی دارند. ستاره‌های آبی بسیار داغ‌تر از ستاره‌های نارنجی هستند، که اگر تفاوت بین شعله‌ی زرد-رنگ و گرم شمع را با شعله‌ی آبی و سوزان یک شعله‌ی گاز مقایسه کنید، منطقی است.
ستاره‌ها فقط درخشندگی و رنگ‌های متفاوت ندارند. برخی از آن‌ها کوچک‌تر از خورشید ما هستند و برخی دیگر بسیار بزرگ‌ترند، اما این تفاوت‌ها با چشم غیرمسلح ما آشکار نیست.
۵. با ستاره‌ها و صورت‌های فلکی آشنا شوید
زمانی که با تاریکی سازگار شدید، زمان زیادی طول نمی‌کشد تا متوجه شوید که ستاره‌ها می‌توانند به هم متصل شوند تا الگوهایی را تشکیل دهند. ممکن است فورا یکی از این الگوها را بشناسید.
ممکن است بتوانید شکل ملاقه-مانند صورت فلکی «دب اکبر» (Ursa Major) یا همان «خرس بزرگ» (Big Dipper) را تشخیص دهید که دسته‌ی آن در بخش انتهایی کمی خمیده شده است.
اما این بخش از صورت فلکی خرس بزرگ، که با نام «آب‌گردان» شناخته می‌شود، یک صورت فلکی نیست و جزو ۸۸ صورت فلکی رسمی طبقه‌بندی نمی‌شود، بلکه یک «صورت‌واره» (Asterism) است. یعنی یک الگوی کوچک از ستارگان که بلافاصله با چشم غیرمسلح تشخیص داده می‌شود.
۸۸ صورت فلکی رسمی در آسمان وجود دارند، اما تعداد بسیار کمی از آن‌ها کاملا شبیه به شخص، حیوان یا شیئی هستند که به نام آن‌ها خوانده می‌شوند. برای شناخت بیشتر آن‌ها به تخیل زیادی نیاز دارید!
اما برای آموزش بهتر و سریع‌تر، می‌توانید از نقشه‌های آسمان شب و کتاب‌های آشنایی با صورت‌های فلکی، مثلا کتاب «صورت‌های فلکی» با ترجمه‌ی مهندس «احمد دالکی»(Ahmad Dalaki) پدر علم نجوم آماتوری ایران استفاده کنید.
۶. سیارات را با چشم غیرمسلح پیدا کنید
شما می‌توانید تمام سیارات تا «زحل» (کیوان) و از جمله خود آن را تنها با چشمان‌تان ببینید، اگرچه همه‌ی آن‌ها به طور هم‌زمان قابل مشاهده نیستند.
از دید چشم غیرمسلح، سیاره‌ی «ناهید» (زهره) درخشان‌ترین و زیباترین سیاره است که گاهی صبح‌گاهی است و در سکت شرق آسمان پیش از طلوع خورشید «ستاره‌ی صبح» لقب می‌گیرد و گاهی عصرگاهی است و در غرب آسمان، با لقب «ستاره‌ی عصر» خوانده می‌شود. این جرم، مانند یک فانوس دریایی می‌درخشد و نگاه‌ها را متوجه خود می‌کند.
اما چگونه می‌توان تشخیص داد که کدام اجرام درخشان آسمان، در واقع سیاره هستند؟ یک راه آسان برای تشخیص آن‌ها وجود دارد: از روی زمین به نظر می‌رسد که ستاره‌ها چشمک می‌زنند اما درباره‌ی سیاره‌ها چنین نیست.
به این دلیل که در حالی که ستاره‌ها نقاط نورانی هستند، سیارات دایره‌های کوچک هستند و بدین نور ترتیب ستارگان بیشتر تحت تأثیر حرکت جریان هوا قرار می‌گیرد و آن را دچار انحراف پیوسته‌ای می‌کند. بنابراین روشن می‌شود که «چرا ستاره‌ها چشمک می‌زنند؟»
جلوه‌ی چشمک زدن چیزی است که می‌توانید با یک عکس که تغییر رنگ یک ستاره را نشان می‌دهد، ثبت کنید. اگر جرم درخشانی را در آسمان شب دیدید ثابت است و چشمک نمی‌زند، تقریبا می‌توانید مطمئن باشید که یک سیاره است. سپس با بررسی اینکه آیا این جرم درخشان در امتداد دایره‌البروج قرار دارد، سیاره بودن آن را تأیید کنید.
۷. یک بارش شهابی را تماشا کنید
پس از مدتی که به رصد آسمان می‌پردازید، تقریبا به طور قطعی، جرم درخشانی را خواهید دید که با سرعت آسمان را می‌پیماید: یک شهاب‌سنگ یا تیر شهاب! این‌ها دانه‌های ریز گرد و غبار فضایی هستند که با رسیدن به زمین، در جو می‌سوزند. آن‌هایی که بسیار درخشان هستند، با نام «آذرگوی» (Fireball)، می‌توانند روی زمین هم سقوط کنند.
خبر خوب این است که رویدادهای سالانه‌ای با نام «بارش شهابی» (Meteor Shower) وجود دارد که هر سال، در یک زمان مشخص اتفاق می‌افتد. برخی از آن‌ها بهتر از بقیه هستند. برای نمونه بارش شهابی «برساووشی» (Perseid) و بارش شهابی «دوپیکر» یا «جوزایی» (Geminid) از بهترین‌ها هستند.
اما کیفیت یک بارش شهابی به وضعیت حضور ماه هم بستگی دارد. اگر ماه در طول فعالیت اوج بارش، کامل و روشن باشد، درخشندگی آن تعداد شهاب‌هایی را که می‌توانید ببینید، کاهش می‌دهد.
۸. حرکت ستارگان را در آسمان دنبال کنید
اگر به اندازه‌ی کافی در محل رصد خود بمانید، متوجه خواهید شد ستارگانی که هنگام ورود شما در ارتفاع پایین سمت شرق آسمان قرار داشتند، در آسمان بالاتر رفته‌اند و آن‌هایی که در سمت غرب و ارتفاع پایین بودند، پایین‌تر رفته‌اند یا حتی ممکن است به طور کامل غروب کرده باشند.
چرا این پدیده روی می‌دهد؟ به این دلیل که با چرخش زمین، به نظر می‌رسد ستارگان در آسمان می‌چرخند. این اثر اغلب توسط عکاسان نجومی ثبت می‌شود و با نام «رد ستارگان» (Star Trail) شناخته می‌شود.
فقط یک ستاره نسبتا ثابت میماند و آن «ستاره‌ی قطبی» (Polaris) نام دارد که با محور زمین هم‌تراز است و می‌توان آن را با استفاده از ستاره‌های «اشاره‌گر» (Pointer) در ملاقه‌ی صورت فلکی خرس بزرگ پیدا کرد.
اگر پس از چند ماه به محل رصد قبلی خود بازگردید، خواهید دید که آسمان کاملا تغییر کرده است. این روند هم به این دلیل است که صورت‌های فلکی که می‌بینیم، با توجه به حرکت زمین به دور خورشید، در طول سال تغییر می‌کنند.
هر فصل صورت‌های فلکی خاص خود را دارد، به همین دلیل است که یک سال طول می‌کشد تا آسمان را کامل بیاموزیم و کار یک شب نیست!
۹. از اپ‌های نجومی استفاده کنید
برنامه‌ها (اپلیکیشن‌های) زیادی در زمینه‌ی رصد ستارگان، برای گوشی هوشمند یا تبلت شما وجود دارد که کمک می‌کنند ستاره‌ها، سیارات، صورت‌های فلکی و اجرام اعماق آسمان را به سادگی بیابید.
در این‌جا پنج برنامه‌ی آسمان‌نما را فهرست کرده‌ایم که به شما برای کشف آسمان شب بالای سرتان کمک می‌کنند. هنگام استفاده توجه داشته باشید که روشنایی صفحه‌ی دستگاه خود را به خوبی کم کنید یا آن را قرمز کنید تا دید در شب خود را حفظ کنید!
پنج اپلیکیشن نجومی
«استلاریوم» (Stellarium): این برنامه صداها و زنگ‌های موجود در برنامه‌های دیگر را ندارد اما شبیه‌سازی استلاریوم از آسمان شب، به زیبایی آسمان واقعی است و تصوری کاملا واقعی از ظاهر آسمان به مخاطب می‌دهد. در نسخه‌ی پولی حتی امکانات بسیار بیشتری در اختیار خواهید داشت.
«اسکای‌سافاری» (SkySafari): نسخه‌ی رایگان این برنامه پر از ویژگی‌های افلاک‌نما است و تمام اطلاعاتی را که برای برنامه‌ریزی جلسات رصدی خود و لذت بردن از خورشیدگرفتیگی‌ها، ماه‌گرفتگی‌ها و سایر رویدادهای نجومی نیاز دارید، در اختیار شما قرار می‌دهد.
«استار ترکر» (Star Tracker): یک برنامه‌ی پایه‌ای که به شما کمک می‌کند تا هنگام جابه‌جا کردن گوشی همراه یا تبلت خود رو به آسمان شب، ستاره‌ها، صورت‌های فلکی و سیارات را شناسایی کنید. این اپلیکیشن گرافیک زیبا، اما موسیقی کمی آزاردهنده دارد.
«موبایل آبزروتوری» (Mobile Observatory): یک برنامه‌ی قدرتمند با ویژگی‌های بسیار زیاد که بیشتر شبیه به یک بسته‌ی نرم‌افزاری کامل برای رایانه‌ی شخصی است. رندرهای این برنامه از آسمان شب واقع‌گرایانه است و برای دیدن رویدادهای نجومی از قبل، بسیار سودمند است.
«هیونز-اِباو» (Heavens-Above): یک برنامه‌ی بسیار مفید که هرچند ستاره‌ها یا صورت‌های فلکی را مانند بقیه‌ی اپلیکیشن‌ها شبیه‌سازی نمی‌کند، اما به شما هشدار می‌دهد که ایستگاه فضایی بین‌المللی و سایر ماهواره‌ها چه زمانی قابل مشاهده خواهند بود.
۱۰. همراه کودکان، خانواده و دوستان رصد کنید
یکی از بهترین چیزها در مورد رصد ستارگان این است که می‌تواند به عنوان تفریحی گروهی انجام شود. با خانواده یا دوستان یک شب رصدی را ترتیب دهید تا در کنار هم آسمان را بیاموزید.
علاوه بر این، تماشای ستارگان فقط یک سرگرمی برای بزرگسالان نیست، بلکه کودکان هم می‌توانند از آن لذت ببرند.
منابع:
Sky Magazineاعتبار: BBC
